Diglosia iha Timor-Leste: Ita uza lian ida-idak ba funsaun saida?

Autores

DOI:

https://doi.org/10.53930/27892182.dialogos.7.41

Palavras-chave:

Tetum, diglosia, multilingualizmu, Timor-Leste

Resumo

“Diglosia” (língua rua) signifika uza lian rua ka liu iha komunidade ida nia laran, lian ida-idak ho nia funsaun rasik. Timor-Leste nia situasaun diglosia komplikadu loos, tanba iha nasaun ida nia laran uza lian lokál barak, lian ofisiál tetun ho portugés, ho mós lian-indonézia ho inglés. Iha artigu ne’e, autór sira analiza, durante tinan 20 ikus ne’e, ita uza lian saida iha uma, iha igreja, iha governu, eskola, setór privadu, média, ho promosaun. Pergunta segundu mak ne’e: Situasaun linguístika ne’e estavel ka muda? Se muda karik, lian ne’ebé mak aumenta funsaun, no ne’ebé mak lakon funsaun? Dadus foti hosi sensus, hosi autór sira nia peskiza rasik ho mós hosi peskizadór seluk nia publikasaun. Dadus ne’e hatudu katak, lian lokál forte iha área rituál, maibé nudar língua uma-laran ho komunidade nian, tun, tanba ema barak muda ba tetun-Dili. Tetun nia funsaun barak liu. Iha funsaun hirak ne’e hotu-hotu, tetun sa’e, maske iha governu ho eskola tuir loos governu hakarak fortifika portugés. Portugés forte iha Ministériu Edukasaun, no iha área lei ho justisa. Lian Indonézia nia funsaun tun iha área hotu-hotu, so programa televizaun liu hosi satelite mak karik estavel nafatin. Inglés nia papél mós limitadu, liuliu uza hodi komunika ho rai-liur liu hosi relatóriu ba organizasaun internasionál no artigu akadémiku. Maibé númeru eskola privadu ne’ebé mak hanorin ho lian inglés sa’e.

Downloads

Não há dados estatísticos.

Biografias Autor

Catharina Williams-van Klinken, Dili Institute of Technology (Timor-Leste)

Diretora do Centro de Estudos de Línguas do Instituto de Tecnologia de Díli. Começou a pesquisar Tetun Terik para seu doutorado na Australian National University em 1993 e voltou sua atenção para o Tétum Díli em 2001. Seus interesses de pesquisa incluem gramática, discurso, lexicografia, contato linguístico, mudança de idioma e tradução, com foco particular em Tétum Díli.

Olinda Lucas, Tradutora

Atua como tradutora da Biblia ba Ema Hotu, trabalha atualmente em uma tradução da Bíblia para o Tétum Díli. Estuda e desenvolve pesquisas sobre o discurso de Tétum Díli em uma ampla gama de gêneros, incluindo prosa e poesia, e ministra cursos de tradução.

Referências

Boon, D., da Conceição Savio, E., Kroon, S., & Kurvers, J. (2020). Adult literacy classes in Timor-Leste and diverse language values and practices across the regions: implications for language policy-making. Language Policy. https://doi.org/10.1007/s10993-020-09561-1

Cabral, E., & Martin-Jones, M. (2018). Paths to multilíngualism? Reflections on developments in language-in-education policy and practice in East-Timor. In L. Lim, C. Stroud, & L. Wee (Eds.), The multilíngual citizen: Towards a politics of language for agency and change (pp. 120-149). Bristol: Multilíngual Matters. https://doi.org/10.21832/9781783099665-009

da Conceição Savio, E. (2016). Studi Sosiolinguistik Fataluku di Lautém [A sociolinguistic study of Fataluku in Lautem]. (PhD), Leiden University.

da Conceição Soares, A., & dos Santos, F. C. X. (2020). Code switching in university classrooms in Timor-Leste. In S. Farram, et al. (Eds.), Hatene kona-ba Timor-Leste 2019 / Compreender Timor-Leste 2019 / Understanding Timor-Leste 2019 (Vol. 1, pp. 230-235). Hawthorn: Swinburne Press.

da Silva, M. M. A. (1900). Noções de Gramática Galoli, dialecto de Timor. Macao: Typographia do Seminário de S. José.

da Silva, M. M. A. (1905). Diccionario Portuguez-galoli. Macao: Typographia Mercantil.

da Silva, S. M. A. (1885). Catecismo da doutrina Christa em Tétum. Macau: Tipografia do Seminário.

da Silva, S. M. A. (1889). Diccionario de Portuguêz-Tétum. Macao: Typographia do Seminario.

de Albuquerque, D. B., & Almeida, N. C. (2020). Paisagem linguística de Timor-Leste: Multilinguismo e política linguística. Domínios de Línguagem, 14(4), 1197-1244. https://doi.org/10.14393/DL44-v14n4a2020-6

Direcção Geral de Estatística Timor-Leste. (2016). Timor-Leste population and housing census 2015: Population distribution by administrative área. Volume 2 (Language). Dili: República Democrática de Timor-Leste.

Fishman, J. A. (1967). Bilíngualism With and Without Diglossia; Diglossia With and Without Bilíngualism. Journal of social issues, 23(2), pp. 29-38. https://doi.org/10.1111/j.1540-4560.1967.tb00573.x

Fogaça, H. A. O. (2017). O ecossistema fundamental da língua Mambae: aspectos endoecológicos e exoecológicos de uma língua austronésia de Timor-Leste. (PhD), Universidade de Brasília, Brasilia. https://repositorio.unb.br/handle/10482/31396

Freitas, J. C., Soares, J., Moniz, A. M., Mendonça, E., Lopes, A. F., Soares, L., & de Almeida, A. (2015). Language policy and practices at tertiary education institutions in Timor-Leste: Some preliminary findings. Revista Científica Multidiciplinar da Sociedade Timorense / Multidisciplinary Scientific Journal of Timorese Society, 1(1), pp. 15-25.

Godinho, M., Ximenes, A., Luan, B., & Williams-van Klinken, C. (2012). Lian ida ne’ebé mak estudante domina liu? Rezultadu peskiza pilotu kona-ba estudante nia kapasidade iha lian ofisiál ho lian servisu nian, iha 2012 [Which language do students handle best? Results of a preliminary investigation into tertiary students’ capacity in the four official and working languages of Timor Leste, 2012]. Paper presented at the Steps to the future: A cooperative workshop for education and training in East Timor, Dili, Timor Leste.

Grimes, B. F. (Ed.). (2005). Ethnologue: languages of the world (18th ed.). Dallas, Texas: Summer Institute of Linguistics.

Hull, G. (2002). The languages of East Timor: Some basic facts. Instituto Nacional de Linguística, Universidade Nacional Timor Lorosa’e, Dili.

La’o Hamutuk. (2019). Projetu CAFE / Eskola Referénsia ho lia-portugés: Tempu ona atu halo avaliasaun. The CAFE Project / Portuguese Language Reference Schools: Due for evaluation.

Lewis, M. P., Simons, G. F., & Fennig, C. D. (Eds.). (2018). Ethnologue: Languages of the world (21 ed.). Dallas, Texas: SIL International.

National Statistics Directorate. (2006). Timor-Leste census of population of housing 2004: Atlas. Dili: National Statistics Directorate.

Newman, T. P. (2019). ‘Seidauk sai hanesan ami nia mehi’: A study of lecturers’ responses to multilíngualism in higher education in Timor-Leste. (PhD), University of Melbourne.

República Democrática de Timor-Leste. (2002). Constituição da República Democrática de Timor-Leste.

Statistics Timor-Leste. General Directorate of Statistics. (2017). Monografia Edukasaun 2017 bazeia ba Timor-Leste Sensus Populasaun no Uma-kain 2015. Retrieved from https://www.statistics.gov.tl/wp-content/uploads/2018/03/Pre-TT-Education-Monograph-2017-fvTetum-as-of-12-Ja18.pdf Accessed 01 June 2021.

Taylor-Leech, K. (2009). The language situation in Timor-Leste. Current Issues in Language Planning, 10(1), pp. 1-68. https://doi.org/10.1080/14664200802339840

Taylor-Leech, K. (2012). Language choice as an index of identity: linguistic landscape in Dili, Timor-Leste. International Journal of Multilíngualism, 9(1), pp. 15-34. https://doi.org/10.1080/14790718.2011.583654

Thomaz, L. F. F. R. (1981). The formation of tetun-Praça, vehicular language of East Timor. In N. Phillips, & A. Khaidir (Eds.), Papers on Indonesian languages and literatures (pp. 54–83). Paris: Cahiers d’Archipel 13.

Thomaz, L. F. F. R. (2002). Babel Loro Sa’e: O Problema Linguístico de Timor-Leste. Lisboa: Instituto Camões.

Trudgill, P. (2006). Language and Dialect: Linguistic Varieties Oxford Encyclopedia of Language and Linguistics (pp. 647). https://doi.org/10.1016/B0-08-044854-2/01492-9

Walter, S. L. (2016). The Mother Tongue-Based Multilíngual Education (EMBLI) pilot program endline assessment: Executive summary. Retrieved from https://www.laohamutuk.org/educ/CAFE/EvalEMBLIExecSummEn.pdf, Accessed 01 June 2021.

Williams-van Klinken, C. (2002). High registers of tetun-Dili: Portuguese press and purist priests. Paper presented at the Proceedings of the 2001 Conference of the Australian Linguistics Society, Canberra.

Williams-van KIinken, C. (2017). How a small local language took over a country. Retrieved from https://www.youtube.com/watch?v=vmllk4yxPcE Accessed 03 June 2021.

Williams-van Klinken, C. (2019). tetun in Timor: How a local language rose to take over a country. Babel, 26, pp. 14–18.

Williams-van Klinken, C. (2020). Dezenvolvimentu lian tetun tuir dalan informal. In S. Farram, et al. (Eds.), Hatene kona-ba Timor-Leste 2019 / Compreender Timor-Leste 2019 / Understanding Timor-Leste 2019 (Vol. 1, pp. 96-103). Hawthorn: Swinburne Press. https://doi.org/10.4324/9781315623177-1

Williams-van Klinken, C., & Williams, R. (2015). Mapping the mother tongue in Timor-Leste: Who spoke what where in 2010? Retrieved from http://www.tetundit.tl/Publications/Timor-Leste%20languages%202010.pdf Accessed 02 June 2021.

Williams-van Klinken, C., Williams, R., & Brites da Silva, H. (2016). tetun-Dili la’ós Dili nian ona: tetun nudar lian inan tuir dadus sensus nian [tetun-Dili no longer belongs to Dili: tetun as mother tongue according to census data]. In S. Smith, A. B. da Silva, N. C. Mendes, A. d. C. Ximenes, C. Fernandes, & M. Leach (Eds.), Timor-Leste: The local, the regional and the global (Vol. 1, pp. 65–71). Dili, Timor Leste: Timor Leste Studies Association.

Williams-van Klinken, C., & Hajek, J. (2018). Language contact and functional expansion in tetun-Dili: The evolution of a new press register. Multilíngua, 37(6), pp. 613–648. https://doi.org/10.1515/multi-2017-0109

Downloads

Publicado

2022-11-17

Como Citar

Williams-van Klinken, C., & Lucas, O. (2022). Diglosia iha Timor-Leste: Ita uza lian ida-idak ba funsaun saida?. Diálogos, 7, 181–202. https://doi.org/10.53930/27892182.dialogos.7.41

Artigos mais lidos do(s) mesmo(s) autor(es)